معاملات تعهدی از نظر شرعی؛ آیا معاملات تعهدی ارز دیجیتال حرام است؟
با رشد سریع بازار ارزهای دیجیتال، مدل‌های معاملاتی متنوعی مثل معاملات تعهدی و معاملات فیوچرز (آتی) وارد صرافی‌ها شده‌اند. این مدل‌ها به معامله‌گران امکان می‌دهند بدون داشتن کل دارایی، وارد پوزیشن خرید یا فروش شوند و حتی از اهرم برای چند برابر کردن حجم معامله استفاده کنند. اما برای مسلمانان، یک سوال مهم همیشه مطرح است: آیا معاملات تعهدی حلال است؟ و آیا معاملات فیوچرز حرام است؟
پیشنهاد مطالعه: معامله اهرم دار چیست؟ معامله اهرمی ارز دیجیتال به زبان ساده
معاملات تعهدی چیست و چه تفاوتی با مارجین دارد؟
معاملات مارجین در بازارهای جهانی مثل فارکس و کریپتو، بر پایه قرض گرفتن دارایی از صرافی یا دیگر کاربران است. کاربر با پرداخت بهره یا کارمزد قرض، می‌تواند با چند برابر سرمایه خود معامله کند. این مدل در فقه اسلامی به دلیل وجود ربا حرام است.
اما معاملات تعهدی که شورای فقهی سازمان بورس ایران در سال ۱۳۹۹ تصویب کرده، جایگزینی شرعی برای مارجین است. در این مدل:
- قرض و بهره وجود ندارد.
- مالک دارایی (وکالت‌دهنده) اختیار خرید یا فروش دارایی خود را به معامله‌گر (وکالت‌گیرنده) می‌دهد.
- وکالت‌گیرنده در ازای گذاشتن وثیقه، می‌تواند دارایی را بفروشد یا بخرد و در پایان معامله، عین دارایی یا معادل آن را به مالک برگرداند.
- سود احتمالی بین طرفین بر اساس قرارداد تقسیم می‌شود.
کلید شرعی بودن این مدل، حذف قرض ربوی و جایگزینی آن با قرارداد وکالت و مصالحه در سود است. بنابراین، معاملات تعهدی حلال است چون مالکیت اصلی منتقل نمی‌شود و بهره‌ای پرداخت یا دریافت نمی‌گردد.
مبانی فقهی حلال بودن معاملات تعهدی
از نظر فقه اسلامی، سه مانع اصلی باعث حرمت یک معامله می‌شود:
- ربا: در معاملات تعهدی حذف شده چون قرضی در کار نیست.
- غرر (ابهام زیاد): شرایط، زمان و مبلغ معامله کاملاً مشخص است.
- قمار (میسر): معامله بر اساس تحلیل و تصمیم اقتصادی است، نه شانس یا شرط‌بندی.
با حذف این موانع و تبدیل ساختار به قرارداد وکالت، مراجع و شورای فقهی بورس، معاملات تعهدی را مطابق با شرع دانسته‌اند.
اجرای معاملات تعهدی در ایران
صرافی نوبیتکس اولین پلتفرم ایرانی بود که معاملات تعهدی را در بازار ارز دیجیتال با رعایت قوانین داخلی و مصوبه شورای فقهی پیاده‌سازی کرد و پس از آن هم صرافی ارز دیجیتال ورسلند از اولین صرافی های رمزارز ایرانی بود که امکان استفاده از اهرم 30 برابری در بازار معاملات تعهدی ارز دیجیتال را برای معامله‌گران ایرانی میسر ساخت . این مدل هم امکان فروش دارایی بدون مالکیت واقعی (Short) و هم خرید با اهرم را فراهم می‌کند، اما همه چیز بر پایه وکالت و وثیقه است.
این تجربه موفق نشان داد که می‌توان یک مدل معاملاتی بین‌المللی را با بومی‌سازی شرعی و قانونی، بدون مشکل اجرا کرد.
آیا معاملات تعهدی حرام است؟
بر اساس آنچه گفته شد، پاسخ روشن است: خیر، معاملات تعهدی حرام نیست.
وقتی ساختار معامله بر پایه وکالت و تقسیم سود باشد و بهره حذف شود، هیچ‌یک از موانع شرعی وجود ندارد. بنابراین، معاملات تعهدی حلال است و می‌تواند در چارچوب اسلامی اجرا شود.
معاملات فیوچرز چیست؟
معاملات فیوچرز (آتی) قراردادی است که دو طرف توافق می‌کنند دارایی معینی را در آینده و با قیمت مشخص معامله کنند. این قراردادها در بازارهایی مثل کالا، بورس و ارز دیجیتال رایج‌اند و هدفشان یا کسب سود از نوسان قیمت است یا پوشش ریسک (Hedging).
پیشنهاد مطالعه: تفاوت معامله تعهدی و فیوچرز در بازار ارزهای دیجیتال
آیا معاملات فیوچرز حرام است؟
پاسخ مراجع تقلید به این سوال یکسان نیست. بعضی مراجع مثل آیت‌الله مکارم شیرازی و نوری همدانی آن را به دلیل احتمال غرر و قمار، حرام می‌دانند.
اما مراجع دیگری مثل آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله خامنه‌ای، در صورت رعایت شرایط شرعی، آن را جایز می‌دانند:
- آیت‌الله سیستانی: معاملات فیوچرز چون جزو عقود بیع هستند و مال و قیمت معین دارند، اگر همه شرایط روشن باشد، اشکالی ندارند.
- آیت‌الله خامنه‌ای: اگر معاملات فیوچرز طبق قوانین جمهوری اسلامی باشد و قصد قمار در کار نباشد، جایز است.
بنابراین، حکم شرعی معاملات فیوچرز ارز دیجیتال در نگاه این مراجع، مثبت است.
شروط شرعی برای حلیت معاملات فیوچرز
برای اینکه معاملات فیوچرز حلال باشند، باید این شرایط رعایت شود:
- شفافیت کامل قرارداد (حذف غرر)
- عدم استفاده به قصد قمار یا شرط‌بندی
- حذف هرگونه بهره ربوی
- تسویه بر اساس توافق عادلانه و مشروع
اگر این موارد رعایت شود، دیگر نمی‌توان گفت آیا معاملات فیوچرز حرام است؟ بلکه باید گفت: در این حالت، معاملات فیوچرز حلال است.
نتیجه‌گیری
چه در معاملات تعهدی و چه در معاملات فیوچرز، مشکل اصلی از نظر شرعی زمانی پیش می‌آید که معامله شامل ربا، قمار یا ابهام شدید باشد. مدل معاملات تعهدی که در ایران اجرا می‌شود، به‌طور کامل این موانع را حذف کرده و بنابراین حلال است. معاملات فیوچرز نیز اگر با رعایت شرایط اسلامی انجام شود، می‌تواند بدون مشکل شرعی اجرا گردد.
در نتیجه، پاسخ نهایی این است:
- معاملات تعهدی حلال است
- معاملات فیوچرز هم می‌تواند حلال باشد، اگر ساختار آن درست طراحی شود.
پاسخ به سوالات پرتکرار
آیا معاملات تعهدی حلال است؟
بله، چون بدون قرض ربوی و با قرارداد وکالت انجام می‌شود.
آیا معاملات تعهدی حرام است؟
خیر، مدل تصویب‌شده در شورای فقهی بورس ایران کاملاً مطابق با موازین شرعی است.
آیا معاملات فیوچرز حرام است؟
نه لزوماً؛ در صورت رعایت شرایط شرعی و قانونی، مراجع بزرگی آن را جایز دانسته‌اند.
حکم شرعی معاملات فیوچرز ارز دیجیتال چیست؟
طبق نظر آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله خامنه‌ای، فیوچرز ارز دیجیتال می‌تواند حلال باشد، به شرط رعایت شفافیت، حذف بهره و پرهیز از قمار.
