حکم شرعی بیت کوین از نظر مراجع تقلید؛ آیا خرید و فروش بیت کوین حرام است؟
خلاصه مقاله: در حالی‌که برخی مراجع به دلیل نوسانات شدید، نبود پشتوانه واقعی و احتمال فریب، معاملات رمزارزها را غیرمجاز می‌دانند، گروهی دیگر در صورت شفاف بودن معامله و آگاهی کامل طرفین، آن را بلامانع اعلام کرده‌اند. نتیجه آنکه خرید و فروش بیت‌کوین از نظر شرعی، حکمی یکسان ندارد و به نیت، نوع استفاده و نظر مرجع تقلید هر فرد بستگی دارد. آگاهی از استفتائات جدید و مشورت با مرجع تقلید، مطمئن‌ترین راه برای ورود مسئولانه به دنیای ارزهای دیجیتال است.
در سال‌های اخیر، تب خرید و فروش بیت‌کوین و ارزهای دیجیتال به حدی بالا گرفته که دیگر نمی‌توان آن را فقط یک موج گذرا دانست. از جوانان جویای سودهای سریع گرفته تا سرمایه‌گذاران حرفه‌ای، همه به نوعی درگیر دنیای رمزارزها شده‌اند. اما در کنار این هجمه، یک سؤال اساسی ذهن بسیاری از مسلمانان را درگیر کرده است: آیا خرید و فروش بیت‌کوین از نظر شرع جایز است یا حرام؟
در میان مراجع تقلید و علمای دین، هنوز درباره ماهیت بیت‌کوین و حکم شرعی آن اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی آن را نوعی سرمایه‌ی غیرواقعی و فاقد پشتوانه می‌دانند، در حالی‌که عده‌ای دیگر آن را ابزاری نوین در تبادلات مالی جهانی تلقی می‌کنند. در این مقاله، به بررسی دیدگاه‌های مختلف مراجع تقلید درباره‌ی حکم شرعی خرید و فروش بیت‌کوین و جدیدترین استفتائات در این زمینه می‌پردازیم تا تصویر روشنی از نگاه فقه اسلامی به این پدیده‌ی مدرن به دست آوریم.
بیت کوین از دید فقهی چه ماهیتی دارد؟
برای صدور حکم شرعی، باید ابتدا موضوع را شناخت. بیت‌کوین نوعی دارایی دیجیتال است که نه اسکناس فیزیکی دارد و نه پشتوانه طلا یا دولت. ارزش آن بر پایه عرضه و تقاضا و اعتماد کاربران در سراسر جهان شکل می‌گیرد. تراکنش‌های بیت‌کوین غیرمتمرکز هستند و از طریق شبکه‌ای به نام بلاک‌چین انجام می‌شوند.
از دید فقهی، شناخت این ویژگی‌ها مهم است؛ زیرا در فقه اسلامی، احکام معاملات بر اساس شناخت دقیق موضوع صادر می‌شود. برای مثال، اگر بیت‌کوین «مال» محسوب شود، خرید بیت کوین می‌تواند در قالب عقود مالی جایز باشد. اما اگر مالیت نداشته باشد، معامله آن از نظر شرعی باطل است.
پیشنهاد مطالعه: معاملات تعهدی از نظر شرعی؛ آیا معاملات تعهدی ارز دیجیتال حرام است؟
ماهیت دیجیتال و غیر متمرکز بودن
بیت‌کوین پولی نیست که توسط بانک مرکزی صادر شود؛ بلکه بر پایه فناوری بلاک‌چین و توسط ماینرها (استخراج‌کنندگان) با حل مسئله‌های رمزنگاری ایجاد می‌شود.
عدم وجود پشتوانۀ مادی یا دولتی
برخلاف پول‌های فیات یا اسکناس که پشتوانۀ دولتی دارند، بیت‌کوین هیچ پشتوانۀ دولتی ندارد و ارزش آن مبتنی بر پذیرش عمومی، عرضه و تقاضا و اعتماد بازار است.
نوسان شدید قیمت و ریسک
بازار بیت‌کوین بسیار ناپایدار است و قیمت آن ممکن است در کوتاه‌مدت دچار افزایش یا کاهش شدید شود.
امکان به‌کارگیری برای فعالیت‌های غیرقانونی
برخی انواع تراکنش‌ها در فضای ارزهای دیجیتال ممکن است ناشناس باشند و از این نظر نگرانی‌هایی برای پولشویی، فرار مالیاتی یا سوءاستفاده وجود دارد.
غیر ملموس بودن
چون ارز دیجیتال ماهیت فیزیکی ندارد و احتمال خطا یا اشکال در تراکنش وجود دارد، برخی فقها آن را در معرض غرر (ابهام) دانسته‌اند.
با توجه به این ویژگی‌ها، فقهاء باید حکم شرعی را با در نظر گرفتن این خصوصیات، بر پایه ادلۀ شرعی و اصول فقهی تعیین کنند.
اصول فقهی مرتبط با حکم بیت‌کوین
فقها در بررسی موضوعات نو مانند ارز دیجیتال، بر اساس اصول کلی فقهی قضاوت می‌کنند. برخی از مهم‌ترین اصولی که در این بحث کاربرد دارند عبارتند از:
اصل اباحه در معاملات:
در فقه اسلامی اصل بر جواز و حلیت معاملات است، مگر آنکه دلیل روشنی بر حرمت وجود داشته باشد. بنابراین اگر دلیلی بر حرام بودن بیت‌کوین یافت نشود، اصل بر جواز است.
قاعده حرمت غرر (ابهام در معامله):
اگر معامله‌ای دارای ابهام زیاد یا خطر ضرر قابل توجه باشد، از نظر شرعی اشکال دارد. نوسان شدید قیمت بیت‌کوین ممکن است مصداقی از غرر باشد.
اکل مال به باطل:
یعنی به‌دست آوردن مال از راه‌های غیرمشروع یا نامعلوم. اگر بیت‌کوین از راهی حاصل شود که مشروعیت آن روشن نیست (مثلاً کلاهبرداری یا استخراج غیرقانونی)، ممکن است مشمول این قاعده شود.
قاعده لاضرر:
اگر استفاده از بیت‌کوین منجر به ضرر بزرگ فردی یا اجتماعی شود، فقیه می‌تواند حکم به حرمت دهد.
رعایت قوانین کشور:
از نگاه شرع، در مسائلی که نظم عمومی جامعه را دربرمی‌گیرد، رعایت قوانین کشور اسلامی لازم است. بنابراین اگر دولت قانونی برای استفاده از رمزارزها وضع کرده باشد، عمل بر خلاف آن ممکن است از نظر فقهی نیز اشکال داشته باشد.
نظر مراجع تقلید درباره بیت‌کوین
دیدگاه مراجع تقلید درباره بیت‌کوین متفاوت است. برخی از مراجع، به دلیل ابهامات فراوان در ماهیت و آثار آن، معاملات رمزارزی را جایز نمی‌دانند. برخی دیگر نیز موضع احتیاط‌آمیز یا مشروط دارند. در ادامه خلاصه‌ای از دیدگاه‌های مهم‌ترین مراجع بیان می‌شود:
آیت‌الله خامنه‌ای
دفتر ایشان اعلام کرده است که اگر معاملات ارز دیجیتال مطابق قوانین جمهوری اسلامی باشد، خرید و فروش آن اشکال ندارد. این یعنی از نظر معظم‌له، اصل معامله بیت‌کوین فی‌نفسه حرام نیست، اما باید تابع قانون کشور و ضوابط شرعی باشد.
آیت‌الله مکارم شیرازی
ایشان بیت‌کوین را به دلیل ابهامات زیاد، امکان سوءاستفاده، و نبود پشتوانه مشخص، دارای اشکال شرعی دانسته‌اند. به گفته ایشان، «چنین معاملاتی موجب ضررهای سنگین می‌شود و فعلاً شرعاً جایز نیست.»
آیت‌الله صافی گلپایگانی
ایشان بیت‌کوین را فاقد مالیت شرعی می‌دانستند و معامله آن را نوعی اکل مال به باطل معرفی کردند. از دیدگاه ایشان، تا زمانی که پشتوانه و اعتبار رسمی نداشته باشد، خرید و فروش آن باطل است.
آیت‌الله نوری همدانی
ایشان نیز ورود به معاملات رمزارز را به دلیل ناشناختگی و ابهام زیاد، جایز نمی‌دانند. از نظر ایشان، نوسان بالا و احتمال فریب، مانع مشروعیت چنین معاملاتی است.
آیت‌الله وحید خراسانی
ایشان خرید و فروش بیت‌کوین را «باطل» دانسته‌اند، زیرا آن را فاقد ارزش شرعی مشخص و همراه با ابهام دانسته‌اند.
آیت‌الله شبیری زنجانی
دیدگاه ایشان از همه معتدل‌تر است. ایشان فرموده‌اند: «اگر استفاده از ارزهای دیجیتال مفسده اقتصادی نداشته باشد و خلاف قانون نباشد، خرید و فروش آن اشکال ندارد.»
یعنی تا زمانی که این ابزار به زیان جامعه یا خلاف مقررات نباشد، می‌توان آن را حلال دانست.
آیت‌الله سیستانی
در استفتائات ایشان آمده است: «فعالیّت در زمینۀ ارزهای دیجیتال مورد توقّف است.»یعنی فعلاً نظر قطعی درباره حرمت یا حلیت ندارند و تشخیص موضوع را به بررسی‌های بیشتر و شرایط زمانی واگذار کرده‌اند.
تحلیل دیدگاه‌های فقها در خصوص استفاده از بیت کوین
بررسی مجموع این نظرات نشان می‌دهد که مراجع تقلید در سه دسته قرار می‌گیرند:
مخالفان استفاده از بیت‌کوین:
مانند آیت‌الله مکارم شیرازی، نوری همدانی، و وحید خراسانی که به دلیل ابهام، نوسان زیاد و احتمال ضرر، معاملات آن را جایز نمی‌دانند.
موافقان مشروط:
مانند آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله شبیری زنجانی که خرید و فروش بیت‌کوین را به شرط رعایت قوانین کشور و نبود مفسده، جایز می‌دانند.
نظرهای توقفی یا بدون فتوا:
مانند آیت‌الله سیستانی که هنوز حکم قطعی در این زمینه صادر نکرده‌اند.
در واقع، علت اصلی اختلاف آراء در موضوع‌شناسی است. بعضی فقها بیت‌کوین را مال واقعی و قابل تملک می‌دانند، و برخی دیگر آن را فاقد ارزش ذاتی یا مالیت شرعی تلقی می‌کنند.
آیا استخراج بیت‌کوین (ماینینگ) حلال است؟
مسئله استخراج نیز یکی از پرسش‌های پرتکرار است. بیشتر مراجع تقلید بین استخراج قانونی و غیرقانونی تفاوت قائل‌اند.اگر ماینینگ با مجوز رسمی، پرداخت هزینه برق طبق تعرفه قانونی و رعایت قوانین کشور انجام شود، در بسیاری از فتاوا مانعی ندارد.
اما اگر به صورت غیرقانونی، با استفاده از برق یارانه‌ای یا در شرایطی که موجب ضرر عمومی شود انجام شود، از نظر شرعی جایز نیست.
آیا می‌توان با بیت‌کوین معامله کرد؟
در پاسخ باید گفت که اگر بیت‌کوین به عنوان یک دارایی در عرف جامعه پذیرفته شده باشد، معامله آن از نظر عقلی و اقتصادی قابل درک است. اما از دید شرع، شرط مهم این است که معامله شفاف، بدون فریب، و مطابق قانون باشد.
برای مثال، خرید بیت‌کوین از یک صرافی ارز دیجیتال برای سرمایه‌گذاری یا نگهداری دارایی در صرافی‌های معتبر داخلی که با مجوز قانونی فعالیت می‌کنند، در نگاه برخی مراجع می‌تواند جایز باشد.
اما انجام معاملات سفته‌بازانه، شرط‌بندی از نظر فقهی اشکال دارد و ممکن است مصداق قمار یا غرر باشد.
نگاه فقهی به آینده رمزارزها
در حال حاضر، بخش زیادی از فتواها بر پایه «ابهام موضوع» صادر شده است. اما اگر در آینده دولت‌ها ارزهای دیجیتال را به رسمیت بشناسند، زیرساخت قانونی و مالی آن شفاف شود و استفاده از آن در معاملات واقعی گسترش یابد، ممکن است بسیاری از فقها حکم خود را تغییر دهند و به جواز آن فتوا دهند.
به همین دلیل، بسیاری از علما توصیه کرده‌اند که مردم در این زمینه «احتیاط» کنند و تا زمان روشن‌تر شدن قوانین و احکام شرعی، از ورود سنگین به بازار رمزارزها پرهیز کنند.
جمع بندی
در مجموع، موضوع حکم شرعی بیت‌کوین همچنان در میان مراجع تقلید مورد بحث و بررسی است. برخی مراجع به دلیل نبود پشتوانه فیزیکی، احتمال فریب و نوسانات شدید قیمتی، خرید و فروش بیت‌کوین را جایز نمی‌دانند و آن را نوعی قمار یا معامله با مال مجهول تلقی می‌کنند. در مقابل، گروهی دیگر از مراجع با استناد به کاربرد واقعی رمزارزها در تبادلات مالی، اگر معاملات بر پایه‌ی علم، آگاهی و بدون تقلب و ضرر انجام شوند، آن را مجاز دانسته‌اند. این اختلاف نظر نشان می‌دهد که حکم نهایی، بستگی زیادی به نیت معامله‌گر، شیوه‌ی خرید و هدف از استفاده دارد.
بنابراین، برای مسلمانانی که قصد خرید بیت کوین را دارند، بهترین کار این است که پیش از هرگونه سرمایه‌گذاری، نظر مرجع تقلید خود را جویا شوند.
